Văn hóa dân gian Nhật Bản trong hoạt hình của Ghibli

Những sinh vật truyền thống, những câu chuyện cổ tích kinh điển và nhiều điều khác nữa đã truyền cảm hứng cho những bộ phim mang tính biểu tượng của hãng phim. Dưới đây là bảy ví dụ về ảnh hưởng từ văn hóa và văn hóa dân gian Nhật Bản.

Studio Ghibli và đạo diễn nổi tiếng nhất của hãng, Hayao Miyazaki, không cần giới thiệu nhiều. Hãng phim này được yêu thích đến mức bộ phim năm 2023 của hãng, The Boy and the Heron, đã trở thành một hit phòng vé ở Nhật Bản và Bắc Mỹ mặc dù được quảng bá rất ít khi phát hành lần đầu.

Các bộ phim của Ghibli mang lại cảm giác mới mẻ nhưng vẫn quen thuộc với khán giả quốc tế vì câu chuyện của chúng lấy cảm hứng từ lịch sử, văn hóa dân gian, văn học thiếu nhi và bối cảnh đời thực từ khắp nơi trên thế giới. Đương nhiên, Nhật Bản có ảnh hưởng nặng nề. Đây chỉ là bảy ví dụ về văn hóa dân gian Nhật Bản trong phim Ghibli.

1. Những con diệc ở thế giới khác (Cậu bé và con diệc, 2023)

Con diệc biết nói tiêu biểu của bộ phim này là một sự hiện diện đáng lo ngại với vẻ ngoài đáng sợ và giọng nói rùng rợn. Dù vậy, anh ấy vẫn là chất xúc tác cho sự thay đổi cần thiết. Hình ảnh mơ hồ về diệc xám này không có gì mới ở Nhật Bản.

Các tác giả kinh điển của Nhật Bản như Sei Shonagon (tác giả cuốn The Pillow Book) và Murasaki Shikibu (tác giả cuốn The Tale of Genji) ghi lại những quan điểm trái chiều về diệc xám. Người trước viết rằng diệc xám có vẻ ngoài khó ưa, trong khi người sau nhận xét về vẻ đẹp của chúng.

Trong khi đó, văn hóa dân gian Nhật Bản liên kết diệc xám—trong số các loài chim khác—với một hiện tượng gọi là aosagibi (diệc xám lửa). Người ta cho rằng, khi một con diệc xám đủ lớn, lông của nó trở nên óng ánh và nó có khả năng thở ra những quả cầu lửa. Aosagibi được cho là đáng sợ nhưng không nguy hiểm vì hơi thở của diệc không thể bắt lửa.

2. Người cá truyền thống (Ponyo, 2008)

Hayao Miyazaki nói rằng Ponyo dựa trên Nàng tiên cá của Hans Christian Anderson một cách lỏng lẻo. Tuy nhiên, thiết kế nhân vật của Ponyo lại gợi lên hình ảnh người cá truyền thống của Nhật Bản.

Được gọi bằng nhiều tên khác nhau, bao gồm ningyo (cá người) và Himeuo (cá công chúa), nàng tiên cá của Nhật Bản thường được miêu tả là loài cá có khuôn mặt phụ nữ. Tùy thuộc vào truyền thuyết của từng cá nhân, những sinh vật này có thể là bất cứ thứ gì từ điềm xấu, đến phước lành lẫn lộn hoặc vị cứu tinh — đôi khi đóng nhiều vai trò trong cùng một câu chuyện.

Cơ thể cá và khuôn mặt giống con người của Ponyo gần giống người cá Nhật Bản hơn là nàng tiên cá của Anderson. Ngoài ra, giống như những người tiền nhiệm truyền thống của mình, Ponyo rất phức tạp – thể hiện khả năng chữa bệnh trước thảm họa thiên nhiên.

3. Trẻ em và thế giới linh hồn (Hàng xóm của tôi là Totoro, 1988)

Cả người lớn và trẻ em trong phim Hàng Xóm Của Tôi Là Totoro đều tin vào thần thánh và thế giới bên kia, nhưng hai chị em Satsuki và Mei lại có những cuộc gặp gỡ siêu nhiên nhất. Có lẽ điều này là do văn hóa dân gian Nhật Bản cho rằng trẻ em gần gũi với thế giới tâm linh hơn người lớn.

Một câu nói truyền thống cho rằng cho đến khi trẻ em lên 7 tuổi, chúng vẫn ở trong lãnh địa của các vị thần. Trong phim của Ghibli, Mei nhỏ hơn 7 tuổi và cô là người đầu tiên chạm trán với thần rừng Totoro. Trong khi đó, Satsuki lớn hơn 7 tuổi và mất nhiều thời gian hơn để gặp Totoro. Ngược lại, cha mẹ của các cô gái không bao giờ chạm trán với thần rừng.

4. Sức mạnh của ngôn từ (Spirited Away, 2001)

Được viết bằng các ký tự kanji có nghĩa là “lời nói” và “linh hồn”, kotodama (言こと霊だま) đề cập đến quan niệm truyền thống của Nhật Bản rằng những từ được nói to có sức mạnh tác động một cách kỳ diệu đến thế giới xung quanh chúng ta.

Spirited Away thể hiện kotodama ở một trong những điểm cốt truyện chính của nó. Khi nhân vật chính trẻ tuổi Chihiro ký hợp đồng làm việc cho linh hồn Yubaba, cô buộc phải trả lời bằng một cái tên mới, Sen. Sau đó, Chihiro biết rằng cô không được quên tên thật của mình nếu không cô sẽ bị mắc kẹt với tư cách là công nhân của Yubaba, không thể quay trở lại cuộc sống mà cô ấy đã dẫn dắt với cái tên Chihiro.

5. Nguồn gốc của cái ác (Công chúa Mononoke, 1997)

Phần mở đầu của Princess Mononoke giới thiệu Nago—một vị thần lợn rừng đã biến thành quái vật giống nhện—hay tatarigami (thần nguyền rủa) theo kịch bản gốc của Nhật Bản.

Tatarigami trong truyền thuyết có nhiều hình dạng khác nhau. Một số chỉ đơn giản là những thực thể mạnh mẽ mang đến sự hủy diệt, nhưng một số khác lại là những linh hồn bị ngược đãi đang tìm cách báo thù. Nago của Công chúa Mononoke thuộc loại tatarigami thứ hai. Sau khi con người phá hủy khu rừng của anh ta và gây chiến với các linh hồn của thiên nhiên, Nago đã bị khao khát trả thù của mình tiêu diệt.

Là một tatarigami, Nago gieo rắc một lời nguyền hận thù, lời nguyền này sẽ từ từ giết chết nạn nhân của nó hoặc biến họ thành tatarigami. Giới thiệu Nago theo cách này cho thấy Công chúa Mononoke không phải là cuộc chiến giữa thiện và ác mà là một cuộc khám phá xem sự hủy diệt sẽ dẫn đến sự hủy diệt nhiều hơn như thế nào.

6. Những bóng ma mùa hè (Khi Marnie ở đó, 2014)

Bộ phim này kể về cô bé 12 tuổi Anna trải qua mùa hè cùng họ hàng của gia đình nuôi ở vùng nông thôn Hokkaido (quận cực bắc của Nhật Bản). Ngay sau khi đến nơi, Anna bắt đầu nhìn thấy hình ảnh một cô gái sống trong một biệt thự bỏ hoang ở địa phương – nơi mà người dân thị trấn tin rằng bị ma ám.

Cuốn sách của Joan G. Robinson đã truyền cảm hứng cho bộ phim này lấy bối cảnh ở Anh, nhưng quyết định thay đổi của Ghibli về bối cảnh ở Nhật Bản đã truyền cho câu chuyện một ý nghĩa văn hóa sâu sắc hơn. Truyền thống Nhật Bản cho rằng rào cản giữa thế giới của người sống và thế giới của người chết mỏng hơn trong mùa hè, khiến các linh hồn có thể quay trở lại. Lý do cho những hình ảnh ma quái của Anna vẫn còn là điều bí ẩn, nhưng có lẽ nguyên nhân là do thời điểm cô về thăm quê hương.

7. Nghĩa vụ và lòng biết ơn (The Cat Returns, 2002)

Sau khi nữ sinh trung học Haru cứu một chú mèo khỏi bị ô tô đâm, cô phát hiện ra chú mèo này chính là hoàng tử. Để cảm ơn vì hành động của mình, Haru đã được hoàng tử mèo ngỏ lời cầu hôn (chân?), điều mà cô vô tình chấp nhận và sau đó không được phép từ chối.

Cuộc sống hàng ngày ở Nhật Bản tràn ngập lòng biết ơn, thể hiện qua những lời cảm ơn, sự cúi đầu sâu sắc và một số phong tục tặng quà. Tuy nhiên, với rất nhiều mong đợi được cảm ơn, làm thế nào để biết họ đang nhận được lòng biết ơn thực sự hay nghĩa vụ đơn giản?

Tiêu đề tiếng Nhật của The Cat Returns: Neko no Ongaeshi (“The Cat Returns a Kindness”) cho thấy rõ bộ phim là một cuộc khám phá về lòng biết ơn và nghĩa vụ. Tiêu đề này gợi nhớ đến một câu chuyện cổ điển của Nhật Bản, Tsuru no Ongaeshi (“Con sếu trả lại lòng tốt”), một câu chuyện trong đó một con sếu thể hiện lòng biết ơn đối với một người đàn ông bằng cách kết hôn với anh ta và dệt những tấm vải đẹp cho anh ta từ chính lông vũ của mình. Có lẽ The Cat Returns là cách Ghibli thể hiện tác phẩm kinh điển này dành cho khán giả hiện đại.